۱۸ فروردین ۱۴۰۴ خبرگزاری فارس
نقاب سفارش بر چهره هنر انقلاب
در روزهایی که به نام هنر انقلاب مزین شده، نوبت آن است که دوباره از خود بپرسیم؛ هنر، در مسیر ایمان و تعهد چه جایگاهی دارد؟ گفت‌وگو با عبدالحمید قدیریان، نگاهی تازه به نسبت میان خلاقیت، باور و مسئولیت هنرمند می‌گشاید.
خبرگزاری فارس_ گروه تجسمی: «هنر انقلاب» مفهومی است ریشه‌دار؛ هنری که نه‌تنها برخاسته از بطن تحولات تاریخی، که مبتنی بر نگاهی الهی، آگاهانه و پیش‌برنده به انسان و جهان است. این هنر در پی بیان صرف واقعیت نیست، بلکه می‌کوشد «حقیقت» را، آن‌گونه که باید باشد، از پس لایه‌های زمان، فضا و ذهنیت‌ها نمایان کند. در این نگاه، هنر صرفاً ابزاری برای زیبایی یا سرگرمی نیست، بلکه رسالتی است در خدمت رشد، تبیین و رستگاری انسان.با پیروزی انقلاب اسلامی، ضرورت شکل‌گیری هنری هم‌راستا با آرمان‌های انقلاب، از جمله عدالت، کرامت انسان، توحید، مقاومت و معنویت بیش از پیش احساس شد. اما هنر انقلاب از ابتدا «سفارشی» به معنای متداول آن نبود. هنرمندانی که در این مسیر گام نهادند، پیش از هر چیز، به این آرمان‌ها باور داشتند. آنان انقلاب را نه صرفاً یک تحول سیاسی، که یک دگرگونی در زیست‌بوم فکری و فرهنگی می‌دیدند و هنرشان، زبانی شد برای بازنمایی این درک عمیق.ویژگی مهم هنر انقلاب، پویایی و پیشرو بودن آن است. این هنر باید بتواند مسائل اجتماعی، معنوی و جهانی را تحلیل کند و پاسخی برای آنها بیابد؛ نه تنها در مقام واکنش، بلکه در جایگاه تصویرگری آینده. به تعبیر هنرمندان متعهد، هنرمند انقلابی باید همچون یک فانوس در تاریکی باشد؛ نه صرفاً بازتاب‌دهنده واقعیت‌های طی‌شده، بلکه روشنی‌بخش مسیرهای پیشرو.
هنر انقلاب، همچنین نیازمند اتصال عمیق با منابع معرفتی همچون قرآن است. هنرمندی که با مفاهیم قرآنی زندگی می‌کند، می‌تواند از این چشمه‌ی زلال، الهام بگیرد و اثری خلق کند که نه‌فقط زیبا، بلکه «اثرگذار» و «جهت‌دهنده» باشد. این هنر در نهایت، هنری است که نه‌تنها ظاهر، بلکه باطن مخاطب را درگیر می‌کند و از سطح تصویر به عمق معنا می‌رسد.چالش‌های امروز هنر انقلاب نیز اندک نیستند؛ از نبود زیرساخت‌های آموزشی مناسب گرفته تا سیاست‌گذاری‌های سطحی و مصرف‌گرا. اما در این میان، آنچه مهم است، نگاه درونی هنرمند است. هنری که از دل باور و تعهد برخیزد، حتی اگر در سکوت باشد، اثربخش است. برعکس، آثاری که صرفاً بر پایه سفارش‌های سطحی و بدون باور ساخته می‌شوند، نمی‌توانند به عمق جان مخاطب نفوذ کنند.در نهایت، هنر انقلاب، مأموریتی جاری است؛ بازتعریفی مداوم از نسبت ایمان، زمانه و خلاقیت. مسیری دشوار، اما پرثمر که اگر با جان‌ودل طی شود، می‌تواند نه‌فقط هنرمند، بلکه جامعه را به سوی حیات طیبه هدایت کند.
این هفته، همزمان با سالروز شهادت شهید مرتضی آوینی، به نام هفته «هنر انقلاب» نام‌گذاری شده؛ فرصتی برای بازخوانی راه و رسالت هنرمندانی که هنر را نه برای نازک‌کاری یا مصرف لحظه‌ای، بلکه برای تبیین حقیقت، بیدارسازی وجدان اجتماعی و تصویرسازی از آینده‌ای بر پایه ایمان و عدالت به کار می‌گیرند. هفته‌ای برای تجدید عهد با آرمان‌ها، بازنگری در مسیر، و تقویت جریان هنر متعهد در دل جامعه‌ای که همچنان در حال پوست‌اندازی و تکاپو برای رسیدن به قله‌های انسانی و الهی است.این هفته، فرصتی برای مرور و ترویج دستاوردهای هنری در زمینه‌هایی چون سینما، تئاتر، هنرهای تجسمی، ادبیات، رسانه و موسیقی با محوریت نگاه انقلابی و جهادی است.
عبدالحمید قدیریان از جمله هنرمندانی است که در دهه‌های گذشته همواره در عرصه هنر متعهد و انقلابی حضوری فعال و مستمر داشته است. آثار او که آمیزه‌ای از معنویت، روایت تاریخی و نگاهی چندلایه‌ای و چندبعدی به انسان و جهان‌اند، بازتابی از جست‌وجوی هنرمندی هستند که «هنر» را نه برای مصرف لحظه‌ای که برای تعالی و رستگاری خود، مخاطبان و حریم فرهنگی انقلاب اسلامی می‌خواهد. به مناسبت هفته هنر انقلاب، با او درباره مفاهیم هنر انقلاب، نسبت ایمان و خلاقیت، چالش‌های پیش روی هنرمند متعهد و نسبت هنر با آینده گفت‌وگویی داشتیم.
فارس: با توجه به اینکه سال‌ها در فضای هنر انقلاب فعالیت داشته‌اید، به نظرتان شاخصه‌های اصلی یک اثر در حوزه هنر انقلاب چیست؟
قدیریان: هنر انقلاب، هنر زنده، پویا و پیشرو است. صفت‌هایی که می‌توان برای هنر انقلاب برشمرد، ایجاب می‌کند که این هنر هر روز خودش را بازسازی کند، نیازهای روز را بشناسد و در مسیر تحقق آن نیازها حرکت کند. این هنر باید همیشه جاری باشد، زنده باشد، در تبیین مسائل اجتماعی و فکری نقش ایفا کند و مخاطب را به اندیشه وادارد. اگر ما بیاییم و برای هنر انقلاب چارچوب‌های ثابت تعریف کنیم، آن را محدود کرده‌ایم. هنر انقلاب باید اجازه داشته باشد رشد کند، تغییر یابد و متناسب با مسیر انقلاب حرکت کند. ما با یک انقلاب زنده و الهی مواجهیم، پس طبیعی است که هنر آن هم باید پویا و درحال‌رشد باشد.
این نوع هنر به‌نوعی دعوت دائمی به تبیین و اندیشه‌ورزی است. هر اثر انقلابی، باید در خود یک نوع شناسایی از وضعیت موجود و تحلیل از مسیر پیشرو داشته باشد. در غیر این صورت، تبدیل به یک اثر مرده و مصرفی می‌شود. هنر انقلاب اسلامی، نباید تقلیدی و تکراری از هنر انقلاب‌های غیر الهی باشد. باید خودش را با شرایط زمانه تطبیق دهد، اما از آرمان‌ها فاصله نگیرد.
فارس: با توجه به تجربه‌تان، فکر می‌کنید هنرهای تجسمی، از جمله نقاشی، چقدر توانسته‌اند در روایت مفاهیم انقلاب، دفاع مقدس یا مقاومت موفق عمل کنند؟
قدیریان: به نظر من، الان در مقطعی نیستیم که بنشینیم و نمره بدهیم. ما هنوز در آغاز راهیم. فاصله‌مان با آرمان‌های انقلاب زیاد است؛ بنابراین به‌جای قضاوت باید هنرمندانمان را تشویق کنیم. هنر انقلاب باید پیشرو باشد، هنرمند باید آگاه به مسیر انقلاب و برنامه الهی باشد، طراحی و تولید کند، جامعه را برای مواجهه با مسائل پیشرو آماده کند. ما در فرهنگ، غالباً عقب بودیم. انتظار می‌رود که در دوران گام دوم انقلاب اسلامی، هنر انقلاب ازاین‌پس بتواند پیشرو باشد، جلو جلو فضای فکری و فرهنگی را برای رسیدن به آرمان‌ها ایجاد کند؛ همان‌طور که دشمنان این کار را می‌کنند. هنرمند انقلابی باید مثل پیش‌قراول عمل کند.واقعیت این است که ما در حوزه فرهنگ از سایر حوزه‌ها عقب‌مانده‌ایم. سیاست‌گذاران فرهنگی ما عمدتاً مقلد از سایر جریانات فرهنگی هنری در جهان، مصرف‌گرا و واکنش محور بوده‌اند. باید شرایطی ایجاد شود که هنرمند دغدغه‌مند بتواند از مرزهای محدود و سلیقه‌ای فراتر برود. ما نیازمند شبکه‌ای هستیم که هنرمندان متعهد را با هم مرتبط کند، تجربه‌ها منتقل شود، آثار دیده شوند، و نقد سازنده و مصلحانه، جدی گرفته شود.
فارس: برخی معتقدند هنر انقلاب به نوعی «سفارشی» شده است. شما این نگاه را چطور می‌بینید؟ آیا می‌توان بین باور قلبی و سفارش نهادی تعادل برقرار کرد؟
قدیریان: اصلاً این دو با هم قابل‌جمع نیستند. کسی که ایمان دارد، هنرش برآمده از دلش است. ما درباره ایمان صحبت می‌کنیم، نه کاسبی. خیلی‌ها بدون اعتقاد به انقلاب، سفارش می‌گیرند و کار می‌کنند، ولی این هنر انقلاب نیست. ما در هنر انقلاب، با هنرمندی مواجهیم که به آرمان و مسیر ایمان دارد. کسی که با دلش کار می‌کند، خودش را موظف می‌بیند که اثری خلق کند، حتی اگر هیچ نهادی از او نخواسته باشد. البته همه هنرها به‌نوعی سفارشی هستند؛ چون یا از سوی نهاد و سازمانی، یا حتی از سوی خود هنرمند به خودش سفارش داده می‌شود. مسئله این است که آیا این سفارش با مولفه‌های ایمانی مثبتی در نزد هنرمند همخوان است یا نه؟ اگر هست، آن اثر هنریِ انقلابی می‌شود.پوستر و لوگو طبیعتاً سفارشی‌اند، چون از اساس برای معرفی و تبلیغ طراحی می‌شوند. اما نقاشی و هنرهای تجسمی در سطح عمیق‌تر، می‌توانند از دل باورهای شخصی بجوشند. هنرمند انقلابی کسی است که با اثر هنری‌اش آخرت خودش را می‌سازد. هدف اولش رستگاری خودش، بعد دیگران هم نفع می‌برند. آن نگاه «سفارشی بودن» بیشتر حرف رسانه‌های زرد است، نه هنرمندان.سفارش اگر از دل برآید، می‌تواند عمیق‌ترین و تأثیرگذارترین آثار را خلق کند. آنچه اهمیت دارد، نیت و نگاه هنرمند است. هنر اگر از ایمان بجوشد، حتی اگر سفارشی محور باشد، اصالت دارد.
فارس: در شرایط فعلی، به نظرتان چالش اصلی هنرمندانی که می‌خواهند در مسیر هنر متعهد و انقلابی کار کنند چیست؟
قدیریان: ما واقعاً در این زمینه کمبود داریم. نه آموزش مناسب داشته‌ایم، نه متریال کافی. هنرمند انقلاب باید چند ویژگی داشته باشد: اول، آگاهی به شرایط روز انقلاب، چه در داخل و چه در سطح بین‌الملل؛ دوم، توان تبیین؛ یعنی بتواند اتفاقات و تحولات را تحلیل کند و به زبان هنر دربیاورد؛ سوم، داشتن معیار. بخشی از این معیار را از رهبر انقلاب می‌گیرد، اما کافی نیست. باید خودش هم تحقیق کند، مطالعه کند، تفکر داشته باشد. [آنچه از بالاترها جاری شده را مال خود کند و از مجرای وجود خودش، بتواند منتقل نماید؛ اصطلاحی هست که می‌گوید، چشمه باید خودش جوشش داشته باشد وگرنه چشمه نیست. هنرمند هم باید جوشش هنری داشته باشد بر مبنای دریافت‌های درست از آموزه‌های الهی.انقلاب ما بر پایه برنامه الهی رخ‌داده، پس هنرمند انقلاب باید با زبان خدا آشنا باشد. این زبان، قرآن است. یعنی هنرمند باید خدا را از طریق قرآن بشناسد، نه فقط به‌عنوان مفاهیم کلی، بلکه به‌عنوان منبع زنده و به‌روز. الان در قرآن درباره انقلاب و مسیر پیش رو چه آمده؟ این چیزی است که ما هنرمندان هنوز به‌درستی نشناخته‌ایم. این یکی از ابزارهای مهم تبیین است. بعد از آشنایی نظری با تبیین‌ها، باید بتوان آنها را تصویر نمود تا نصب العین‌مان شود.ما نیازمند هنرمندانی هستیم که قرآن را به‌عنوان منبع الهام هنری بشناسند. نه اینکه صرفاً نقل‌قولی از آیه‌ای بیاورند، بلکه عمیقاً با مفاهیم آن زندگی کنند. این نوع فهم، هنر را از سطح پوستر و شعار فراتر می‌برد و به مرحله‌ای می‌رساند که اثر، خودش حامل پیام می‌شود.
فارس: پس شما اعتقاد دارید که هنرمند انقلابی باید از سطح واکنش به رخدادها فراتر برود؟
قدیریان: دقیقاً. هنری که صرفاً واکنشی است، هنر انقلابی نیست. ما همیشه عقب بودیم؛ یک اتفاق می‌افتاده، بعد هنرمند بر اساس آن اثری خلق می‌کرده. این خوب است، اما هنر پیشرو نیست. هنرمند انقلابی باید جلوتر از زمان خودش حرکت کند، فضای فرهنگی بسازد، افق‌سازی کند. باید از قرآن الهام بگیرد، با تحولات جامعه آشنا باشد و به‌موقع، قبل از وقوع مسائل، راه‌حل ارائه دهد.در واقع، هنر انقلاب باید مثل یک فانوس باشد در تاریکی؛ روشن‌کننده راه، نه‌تنها بازتاب‌دهنده مسیر طی شده. هنرمند انقلابی باید اهل شهود باشد، مسائل را از ریشه ببیند، و برای آینده تصویرسازی کند. او باید بتواند مسئله‌سازی کند، نه فقط پاسخ دهد.
فارس: اگر بخواهید هفته هنر انقلاب را در یک جمله تعریف کنید، چه می‌گویید؟
قدیریان: به نظر من، هفته هنر انقلاب باید فرصتی برای تجدید عهد باشد؛ نه فقط بزرگداشت گذشته، بلکه بازخوانی مأموریت آینده و عهدهای نو به نو بستن بر مبنای ارتقای فهم و دریافت از آینده برای تحقق آینده مطلوب، اول در قاب اثر هنری و بعد تلاش برای تسری‌دادن آن قاب، به متن زندگی و جامعه. این هفته باید به هنرمند یادآوری کند که مأموریتش هنوز تمام نشده و مسیر همچنان ادامه دارد. انقلاب زنده است، پس هنر آن هم باید زنده بماند.و سخن پایانی؟امیدوارم هنرمندان جوان ما از این فضاهای مناسبتی، عبور نکنند؛ بلکه آن را دریچه‌ای بدانند برای بازخوانی ایمان و مسئولیت خودشان. مسیر سخت است، اما زیبایی‌اش در همین مجاهدت است. هنر متعهد، هنر زندگی ساز است، اگر هنرمندش با جان‌ودل در آن حضور داشته باشد. مأموریتی که طبق منشور هنرمندان امام خمینی ره، تا رسیدن خود هنرمند و رساندن آحاد جامعه به موقعیت «حیات جاویدان»، ادامه خواهد داشت و نمی‌توان از پا نشست.