مشاهده متن یادداشت در «خبرگزاری قرآنی»

بعد از سال‌ها انتظار، مدتی است که شاهد رویکرد محققان و روحانیون برای اکتشاف معارف قرآنی هستیم، نیازی که مدت‌هاست از سوی رهبر معظم انقلاب بر آن تأکید شده و آن را بهترین راهکار برای برون‌رفت از مشکلات کنونی و حوادث پیش ‌رو مطرح کرده‌‌اند. این رویکرد جدید محققین حاصل نیازی است که بعد از چهل سال تجربه به آن رسیده‌‌اند. هر چند دیر، ولی به قول معروف ماهی را هر وقت از آب بگیرید تازه خواهد بود.

رویکرد اهل علم به سمت یافتن ابعاد مختلف معارف قرآنی، نه تنها جامعه را از سردرگمی نجات می‌‌دهد؛ بلکه باعث ثبات قدم رهروان راه حق و حل مشکلات روزمره جامعه مؤمنان و بلکه همه آحاد مردم خواهد شد. از آن جایی که مشتاق حضور در این میدان هستم، به خود این شجاعت را دادم تا با ذکر تجربیاتی که در این سال‌ها داشتم بتوانم تأثیری هر چند اندک، بر این مهم داشته باشم و خود را شریک این خیر عظیم الهی بدانم.

بازنویسی فیلم‌نامه پروژه مریم مقدس

در سال ۱۳۷۸ زمانی که برای بازنویسی فیلم‌نامه پروژه مریم مقدس به تحقیقات پرداختیم، به سؤالاتی برخوردیم که پاسخ آن‌ها می‌‌توانست به نگارش صفحات نانوشته قصه مذکور کمک کند. برای همین به همراه کارگردان به قم رفتیم. در مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، جلسه‌‌ای برپا شد و ما سؤالات را یکی پس از دیگری مطرح کردیم، ولی با کمال تعجب مشاهده کردیم که در پاسخ همه آن سؤالات، مبنی بر چرایی و علت وقوع ماجراها، با عبارت تکراریِ «اراده خدا» مواجه شدیم و متخصصین از بیان علت عقلی وقوع آن اتفاقات ابراز عجز می‌کردند.

در آن جلسه وقتی سؤال شد که چرا جوابی برای این سؤالات ندارند، آن بزرگواران گفتند که علت این است که در روش تفسیر قرآنی که ما به آن اهتمام داریم، هیچ‌گاه این گونه سؤالات برای ما مطرح نشده است. به عبارت دیگر ما آیات را به صورت جدا از هم تفسیر و ابعاد مختلف آن را کنکاش می‌‌کنیم. در صورتی که شما آیات را در کنار هم گذاشتید و تلاش دارید یک پیکره واحد از آن قصه الهی را فهم کنید.

منظرهای بدیع در اکتشاف مفاهیم قرآنی

آن جلسه برایم تلنگری بود تا اهمیت زاویه نگاه را درک کنم و به این امر توجه نمایم که تلاش برای یافتن منظرهای نو و بدیع در شناسایی و اکتشاف مفاهیم قرآنی، بسیار مؤثر است. علاوه بر این دریافتم که «داشتن نگاه تصویری به مفاهیم» است که می‌‌تواند محقق را در یافتن سؤالات، و در پی آن جواب‌‌های دقیق‌تر کمک کند.

سال‌ها بعد، در سال ۱۳۸۹ وقتی با عده‌‌ای از دوستان برای نمایش فیلم «ملک سلیمان نبی(ع)» به خدمت رهبر معظم انقلاب رسیدیم، ایشان بعد از دیدن فیلم و تشویق عوامل، نکات ‌‌مهمی را متذکر شدند و فرمودند: «عالی بود، خوش ساخت، خوش مضمون، مستند به آیات قرآن» و در ادامه فرمودند: «آیه شریفه: وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمانَ وَ أَلْقَیْنا عَلى‏ کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ»(۱) به نظرم به بهترین وجهی تفسیر شد. خیلی‌‌ها مطالب گوناگون گفتند درباره آیه، اما این از همه‌‌اش بهتر است» (برگرفته از کتاب، از ملک سلیمان تا ملک مهدی– تألیف: سعید اصفهانیان).

حرکت اکتشافی در مفاهیم قرآنی

از آن‌جا که در ساخت این فیلم، ما به تبع حضور در فضای زندگی و تفکری حضرت سلیمان(ع) و نیاز به خلق پیکره‌‌ای واحد برای زندگی ایشان، مجبور بودیم تصاویری تولید کنیم که متفاوت با مطالب گذشتگان بود، بسیار نگران این موضوع بودیم که عکس‌العمل و نظر دانشمندی همچون رهبر معظم انقلاب، در مواجهه با این تصاویر، چه خواهد بود؟ اما پس از نمایش، الحمدلله، تأیید آن پیر فرزانه، باعث شد که بر چهره عوامل فیلم، به وضوح نگاهی شاکرانه دیده شود.

با تأیید ایشان، سؤالی بزرگ در ذهن ایجاد شد که چرا، چرا با گذشت ۱۴۰۰ سال، بزرگان ما با تمام تلاشی که در زمینه شکافتن مفاهیم قرآنی داشتند، نتوانستند به بهترین تفسیر دست یابند؟ البته باید متذکر شوم که قصدم از بیان این سؤال، عیب‌جویی نیست. بلکه موضوع این دست نوشته، یافتن موانع تفکری و ارائه تجربیاتی در جهت یافتن راهکارهایی برای سرعت بخشیدن به حرکت اکتشافی در مفاهیم قرآنی است. باید به یاد داشته باشیم که لازمه تحول در مبانی فکری و علوم اسلامی، داشتن سینه‌‌ای گشاده و صبوری است.

ماهیت سه‌بعدی مفاهیم

مدت‌ها به این سؤال فکر شد و سعی شد تا تفاوت روش تولید مفاهیم توسط گذشتگان، با روش تولید مفاهیم در ملک سلیمان(ع)، بررسی و نکاتی از آن استخراج شود. باید قبل از ذکر آن تجربیات این نکته را یادآور شوم که هر یک از مفاهیم موجود در هستی دارای فضا و ابعادی سه‌بعدی است و درجه اهمیت هر مفهوم نسبت به اندازه ابعاد آن و همچنین جایگاهش در عوالم و نشئات پیش رو رتبه‌بندی می‌‌شود. «حق زمانی محقق می‌شود که هر مفهوم، در جایگاه خویش و با ابعاد خویش لحاظ گردد و در غیر این صورت باطل خواهد بود».

با این پیش فرض در ملک سلیمان تلاش شد تا وارد دو مفهوم بزرگ شویم، یکی مفهوم «رسالت» و دیگری مفهوم «مُلک» که هر یک از آنها دارای وسعت بسیار و جایگاهی رفیع هستند. طبیعتاً طبق روشی خاص، سعی شد تا سرحد امکان، هر یک از این دو مفهوم را درک و در آن استقرار یابیم. متأسفانه در این مجال فرصتی برای بیان روش ورود به فضای سه‌بعدی مفاهیم نیست. این نوشتار تلاش دارد تا صرفاً توجه محققین را به پاره‌‌ای از سرفصل‌‌های تجربه شده جلب کند.

شناسایی ابعاد شخصیت رسولان

به همراه گروه تحقیقات، با مطالعه رفتاری در شناسایی ابعاد شخصیت رسولان، تا حدی به فضای فکری و رفتاری شخصیت حضرت سلیمان(ع) وارد و به تبع آن توانستیم از میان احادیث مطروحه در کتب معتبر، سره را از ناسره تشخیص و راه را هموار سازیم؛ برای مثال در برخی احادیث، رفتارهایی را به حضرت سلیمان(ع) نسبت داده‌‌اند که با رفتارهای یک رسول الهی مطابقت نداشت، لذا به سرعت این گونه احادیث را کنار گذاشتیم. البته کار در اینجا متوقف نشد، چراکه باید درک مناسبی از مفهوم رسالت پیدا می‌کردیم تا برای رفتارهای معرفتی شخصیت اصلی فیلم، طراحی مناسب را انجام دهیم. از آنجایی که یک رسول به این خاطر «رسول» خوانده می‌شود که موظف به ارسال مرسوله‌‌ای از جانب خداست، باید به این سؤال جواب می‌‌دادیم که شخصیت اصلی داستان ما از جانب خدا مأمور به ارسال چه محموله‌‌ای است. محموله‌‌ای که باید از فراتر از آسمان‌ها، به دنیا ارسال می‌‌شد.

در رابطه با مفهوم ملُک نیز کار مشکل به نظر می‌‌رسید، لذا لازمه فهم آن، مطالعه‌‌های گسترده درباره قوانین هستی و فهم ظرایف آن بود که برای سیر تحقیقات آن، روش‌های مختلفی را تجربه کردیم. با این پیش زمینه وقتی به آیه ۳۴ سوره مبارکه «ص» رسیدیم، توانستیم صحنه را گونه‌ای که در فیلم آمده، به تصویر درآوریم.

در سیر داستان فیلم مذکور دیدیم که حضرت سلیمان(ع) بعد از دیدن ماجرای اسبان، با جسدی بر تخت پادشاهی مواجهه می‌‌شود. به طور قطع این تصویر ارتباطی عقلانی با صحنه قبل و صحنه بعد، یعنی با صحنه «انابه و توبه» حضرت و درخواست مُلک دارد و این سؤال مطرح می‌شد که آن جسد چه چیزی می‌‌تواند باشد؟ آن جسد نه می‌‌توانست سگی مُرده باشد و نه جسد فرزند سلیمان(ع)، بلکه به طور قطع باید چیزی باشد که به مُلک مربوط است، زیرا بعد از آشنایی با نظام هستی و فهمِ جهت‌‌دار بودنِ آن و باور به اشراف فضای عقل بر کل هستی، باید صحنه‌‌ای طراحی می‌‌شد که مفهوم قبل و بعد این صحنه را کامل کند. به طوری که سلیمان به نتیجه‌‌گیری متقن رسیده و از خدا طلب مُلک مطلوب الهی را داشته باشد؛ لذا او بر تخت پادشاهی جسد خودش را با تاجی بر سر مشاهده می‌‌کند و از اینکه خداوند در قالب این تصویر بی‌‌روح بودن مُلکش را به او نشان می‌‌دهد، انابه و توبه می‌‌کند و از خداوند آن ملک مطلوب را درخواست می‌‌نماید.

با ذکر اجمالی آن تجربه، در نتیجه‌‌گیری می‌‌توان چنین گرفت که: شاید در کنار علوم متعدد و رایجی که برای تفسیر قرآن مطرح است، دانش نسبت به نظام الهی و آشنایی با منطق‌ها و قوانین حاکم بر آن نیز یکی از لوازم کار و بلکه یکی از مهمترین و اساسی‌ترین دانش‌ها برای فهم و تفسیر آیات قرآن باشد. روشی که محصول آن، شادی و تأیید و تحسین رهبر معظم انقلاب را به دنبال داشت. برای تحقق این موضوع انسان باید با منظرهای مختلف مورد نظر خداوند در قرآن آشنا شود.

نحوه ورود به فضای مفاهیم

به عبارت دیگر، گمان من بر این است که برای تفسیر قرآن باید منظرهای جدید نیز در نظر گرفته شود. منظرهایی که مبتنی بر نظام خداوندی در عالم است. دقیق‌تر این که: «با در نظر داشتنِ قوانین هستی و داشتن درک صحیح از آن و با پیدا کردن تصویری دقیق و قرآنی از مقاطع و دوران‌های پیش رو و شناخت «نشئات» می‌‌توان در فضای مفاهیم وارد شد». چراکه مفاهیم در قالب قوانین و نظم موجود قرار دارند، و با درک هرچه صحیح‌‌تر آن قوانین و نشئات، می‌‌توان وارد آن‌ها شد و از درون، ابعاد وجودی مفاهیم را مورد بررسی قرار داد و به دنبال آن، ارتباط مفاهیم را با هم اکتشاف و در کتابخانه سه بعدی تفکر، هر مطلب را در جای خود مستقر کرد.

البته لازم به ذکر است که با وجود همه این ترفند‌‌ها، باز مفهوم استخراج شده، در حدِّ ذهن محقق است و این یعنی داشتن فاصله میان آنچه که در حقیقت وجود دارد و آنچه که یک انسان محدود بر اساس عقل اندک خود، استنباط می‌‌کند. به عبارت دیگر تفاوت بین دیدن و توصیف کردن بسیار زیاد است.

محقق باید ارتفاع بگیرد تا مفاهیم آسمانی را ببیند

اوایل انقلاب در جهاد سازندگی برای آموزش به روستایی دور افتاده رفتم، به طوری که هر چند هفته یک بار می‌‌توانستم به شهر بیایم. در سیر درس به کلمه دریا رسیدیم و برای دانش‌‌آموزان از حجم زیاد آب دریا گفتم و وصف کردم، ولی آنان متوجه نشدند و برای فهم خود، با نشان دادن حوض خانه و یا استخر باغ کدخدا و یا نهایتاً با نشان دادن برکه کنار روستا سعی داشتند تا تصویری از آنچه که به عنوان دریا برایشان گفته شده بود، بیابند. مجبور شدم کوه‌‌های روستا را به آن‌ها نشان دهم و بگویم که تصور کنید که همه این کوه‌‌ها پُر از آب شوند. شاگردان بعد از شنیدن این سخن، لحظه‌‌ای سکوت کردند و با نگاه به‌یکدیگر، شروع به خنده کردند. تا زمانی که در آن ده مشغول تدریس بودم، کودکان هرگاه کلمه دریا را می‌‌شنیدند با تمسخر نگاهم می‌‌کردند و می‌خندیدند.

تصور ما از درک مفاهیم عظیم قرآنی مانند این قصه است. واقعیت آن است که تا دست محقق ‌‌گرفته نشود و ارتفاع نگیرد، نمی‌‌تواند مفاهیم آسمانی را ببیند، و حق مطلب را ادا کند. این چنین است که نیاز به امام زمان(عج) بسیار احساس می‌‌شود و متوسل شدن به آن حضرت از مهم‌ترین ملزومات، برای یافتن و درک مفاهیم عظیم الهی هست. مخصوصاً در شرایط کنونی که در آستانه آخرالزمان هستیم.

والسلام

۱- «وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمانَ وَ أَلْقَیْنا عَلى‏ کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ؛ و قطعاً سلیمان را آزمودیم و بر تخت او جسدى بیفکندیم؛ پس به توبه باز آمد».«سوره ص آیه ۳۴»